چكيده: نراق در ميانه ي راه فرعي و باستاني ميان غرب و مركز ايران در سالهاي متمادي به عنوان يكي از راههاي عبور و همچنين مقاصد تجاري در ايران مطرح بوده به گونه اي كه در اواخر دوران صفوي و قاجار از شهرهاي تجاري و ميان راهي مهم ايران محسوب مي شده است. رونق تجاري و اهميت استراتژيك نراق در اواخر دوران قاجار و دوران پهلوي تا دوران معاصر به گونه اي دچار افول مي شود كه شهر را از نقطه شهريت به گونه ي يك روستا شهر نزول مي دهد.با اينكه تاسيس دانشگاه آزاد در دهه 60 شمسي در برهه اي از زمان سبب رشد نسبي شهر مي شود ؛ اما با گذشت زمان در هشتاد؛ افول شهر دوباره آغاز مي گردد. در طرح پيش رو با در نظر به سابقه ي شهر نراق و توجه به اين مطلب كه شهر در زماني از نقاط تجاري منطقه محسوب مي شده؛ اينطور هدف گذاري مي شود كه آيا مي توان با اتكا به تامين نياز هاي اقتصادي اهالي بومي شهر در درجه اول و سپس توجه به پتانسيل حضور دانشجويان و گردشگراني كه از محور تاريخي كاشان و شهرهاي اطراف آن ديدار مي كنند به رشد اقتصادي نسبي شهر توجه داشت و از آن به منظور اهرمي براي احياي اقتصادي بافت بازار تاريخي نراق استفاده كرد؟ كه در اين راستا در آينده بتوان نراق را به يكي از مقاصد گردشگران در منطقه مركزي ايران تبديل كرد و در نتيجه مسبب ايجاد يك پتانسيل براي حفط بافت تاريخي نراق نيز شد. در طرح پيش رو سعي بر آن است تا با اتخاذ روشهاي : 1 – تحقيات كتابخانه اي : اعم ازمطالعه سابقه راههاي تاريخي – تجاري منطقه نراق ، طرحهاي بالادست مصوب ، پيشينه اقتصادي شهر نراق، راهكاري ايجاد مولدهاي اقتصادي 2- تحقيقات ميداني : اعم از مطالعه محور هاي تجاري امروزي و و كهن شهر نراق، پيمايش آماري از اهالي بومي شهر ، برداشتهاي ميداني از آثار تاريخي؛ به راهكارهايي در جهت نيل به اهداف مورد وثوق دست يافت. در اين پروژه محور بازار تاريخي نراق به عنوان يك محور تجاري مهم و تاريخي نراق مورد ساماندهي قرار خواهد گرفت و در اين راستا كاروانسراي حاج مهدي در مجموعه بازار به عنوان يك نمونه موردي ؛ قابل توجه خواهد بود و اقدامات مرمتي و احيا در آن به صورت طرح پيشنهادي ارائه مي شود. كلمات كليدي : نراق ، مجموعه بازار شمس السلطنه ، كاروانسراي حاج مهدي ، احياي اقتصادي، بازسازي كاركردي مقدمه : بازار تاريخي نراق در ميان راه تجاري – تاريخي قرار داشته كه شهر تاريخي كاشان را به منطقه ي بزرگ عراق عجم و شاهراه تجاري غرب ايران متصل مي كرده. اين بازار تاريخي با داشتن چندين سلول از جمله دو راسته بازار ، دو كاروانسرا ، يك سرا و يك آب انبار؛ در زمان قاجار از اهميت فوق العاده اي در ميان اين راه تجاري برخوردار بوده ؛ به گونه اي كه تجار بسيار معروف از نقاط مختلف ايران؛ اكثرا در اين بازار داراي حجره بوده اند. با توجه به بررسي هاي تاريخي؛ مي توان زمان رشد و بالندگي بازار تاريخي نراق را به دوران صفوي منتصب كرد و اوج فعاليت آن را نيز در دوره قاجار دانست. اما به ناگاه در اواخر اين دوران ، با افول قدرت حكومت مركزي و ايجاد ناامني در شهر ها و راههاي تجاري ؛ بازار مهم و تاريخي نراق هم دچار يك ركود طولاني مي شود. در واقع بازار نراق از معدود بازارهاي شهرهاي تاريخي ايران است كه شروع دوره ركود در آن خيلي پيش از دوران مدرن آغاز شده و امروزه اگر چاره اي براي ادامه حيات آن انديشيده نشود؛ روزهاي پاياني عمر كاركردي خود را شاهد خواهد بود.. مي توان گفت؛ پس از افول بازار و شهر نراق در دوران قاجار ، كشيده شدن خيابان اصلي در شهر و تخريب قسمتي از مجموعه بازار تاريخي نراق به وسيله آن در دوران پهلوي دوم ؛ به مانند آخرين ضربه مهلك بر قلب اين مجموعه تاريخي بوده است ؛ زيرا نه تنها كالبد آن مورد هجوم قرار مي گيرد ؛ بلكه با احداث يك محور تجاري جديد در حاشيه جاده جديد التاسيس؛ روح كاركردي آن نيز رفته رفته رخت از ميان بر مي بندد. با اينكه تاسيس دانشگاه آزاد واحد نراق در دهه 60 و 70 خورشيدي سبب رشد و رونق نسبي شهر نراق شد؛ ولي اين رونق سبب گرديد كه محور تجاري حاشيه خيابان امام نراق؛ روز به روز فربه تر گردد و در مقابل ؛ محور بازار تاريخي مورد فراموشي روز افزون واقع شود. با اين همه ؛ امروزه با افول ميزان دانشجويان ساكن در شهر ؛ نه تنها محور جديد تجاري شهر نراق به بيماري محور بازار تاريخي خود دچار شده ؛ بلكه محور بازار نيز به شكل روزا فزوني با فرسودگي و نابودي روح و كالبد خود دست و پنجه نرم مي كند. بيان مسئله ، سوالات و اهداف طرح: الف)با توجه به سابقه تاريخي شهر نراق و همچنين قرار داشتن اين شهر در ميان راه كنوني محورهاي گردشگري كاشان و استان مركزي آيا مي توان به راهكاري براي بيرون رفت از ركود كنوني شهر با هدف گذاري گردشگري و جلب گردشگراني كه به نقاط هدف به خصوص در استان كاشان رهسپار هستند ؛ راهكاري در جهت برون رفت از ركود كنوني انديشيد؟ ب)آيا مي توان به حضور دانشجويان داننشگاه آزاد نراق در اين شهر حتي در دوره اقامت كوتاه و يك روزه آنان به مانند يك پتانسيل در جهت ارتقاي سطح اقتصادي محور بازار تاريخي نراق فكر كرد؟ ج)آيا در پيش از همه ي اين مسائل؛ آيا نمي توان در درجه ي اول با توجه به پتانسيل اقتصادي مردم بومي نراق و جلب توجه آنها براي رفع نيازهاي اقتصادي خود ؛ آنان را به سوي محور بازار تاريخي نراق سوق داد؟ د)ايا نمي توان با تقويت اقتصاد بومي شهر نراق ؛ مانند توجه به صنايع دستي و بومي نراق آن را به عنوان يكي از مولدهاي رونق اقتصادي نراق تبديل نمود؟ ه) و در نهايت آيا مي توان با توجه به افول و پراكندگي كه در محور تجاري مدرن شهر نراق به وجود آمده ؛ با استفاده از پتانسيلهاي بومي و غير بومي؛ اين كاربري هاي غير متمركز را به منظور بازسازي كاركردي و در روند احياي اقتصادي محور بازار تاريخي نراق در اين محور تجميع و ساماندهي نمود؛ به گونه اي كه اين محور نه تنها دوباره مورد مراجعه مردم بومي نراق و اطراف آن واقع شود ؛ بلكه به عنوان يك جاذبه گردشگري نيز ؛ بتواند به بهبود اقتصاد بيمار شهر كمك كند.؟ روش انجام تحقيق : الف ) مطالعات كتابخانه اي : مطالعات كتابخانه در اين طرح با اتكا به چند حوزه زير انجام گرفته است : • مطالعه سابقه راههاي تجاري در منطقه و ناحيه شهر نراق به منظور دست يافت به روح كنوني اقتصادي شهر نراق • مظالعه طرحهاي بالادست ارائه شده مصوب براي ارائه پژوهشي مرتبط و هم راستا با آنان . • مطالعه پيشينه اقتصادي شهر نراق و چگونگي و چرايي هاي مولدهاي اقتصادي كنوني شهر. • مطالعه راهكارهاي امروزي براي ارائه يك طرح سامانده و مولد اقتصادي به منظور ايجاد پويايي در شهر. ب) مطالعات ميداني : مطالعات ميداني در اين طرح با اتكاء به چند حوزه زير انجام گرفته است : * مطالعه محور هاي تجاري كنوني و تاريخي و نراق و سنجش ميزان تراكم و وبازدهي در آنان. * پيمايش آماري از اهالي بومي نراق به منظور دست يافتن به ميزان مطالبات اقتصادي اهالي شهر * برداشت و مطالعات ميداني از ابنيه تاريخي مورد نظر در پروژه در نهايت مي توان اينگونه عنوان كرد؛ كه ؛ در اين راستا اين طرح سعي بر آن دارد كه تا با استفاده از روش تحقيقات ميداني و همچنين تحقيقات كتابخانه اي به گونه اي ؛ برنامه اي به منظور ساماندهي محور تاريخي نراق ارائه دهد و از اين ميان ؛ كاروانسراي حاج مهدي را به عنوان نمونه موردي از كل مجموعه بازار تاريخي نراق مورد مرمت و احيا قرار دهد. در روند ارائه طرح؛ ابتدا شناخت كلي از شهر تاريخي نراق و مطالعه جغرافياي تاريخي و تجاري شهر ارائه مي شود و سپس در طي يك روند كل به جزء ؛ پس از بررسي و شناخت بافت تاريخي ؛ به ترتيب ؛ مجموعه بازار و سرانجام كاروانسراي حاج مهدي مورد مطالعه قرار مي گيرد. در فصول بعد؛ با پرداختن به بحث آسيب شناسي كاروانسراي حاج مهدي و محور بازار؛ طرح مرمت كاروانسرا به عنوان نمونه موردي از كل مجموعه ارائه مي شود و سرانجام ؛ فصل آخر به مقوله احياي مجموعه مورد نظر مي پردازد.

شاهين گرگاني دشته